(371) Lalu Koncewicz, broda i miłość

Korci mnie, żeby napisać coś w stylu: "Dzieciństwo nie może być pełne bez Niziurskiego". Ale listopad za pasem, nie chcę nikogo dodatkowo dołować. Stwierdzę więc po prostu, że jeśli nie czytałeś(aś) Niziurskiego "wtedy", to teraz z definicji nie możesz do niego wrócić. A wracanie do szkolnych opowieści kieleckiego autora sprawia niewysłowioną przyjemność.

Wydany przez Akapit Press w 2001 r. Lalu Koncewicz, broda i miłość to nowa edycja ośmiu starych opowiadań. Najważniejszym z nich jest oczywiście tytułowe, które razem z Białą Nogą i chłopakiem z Targówka oraz Nikodemem, czyli tajemnicą Gabinetu stanowi czołówkę wśród krótkich form Niziurskiego. Lalu... to historia niełatwego życia w szkole koedukacyjnej ("Koedukacja, proszę was, to rzecz męcząca."), które dodatkowo komplikuje pojawienie się w klasie "nowego" posiadającego denerwujący talent błyskawicznego zmiękczania dziewczęcych serc. Nie obejdzie się ani bez obrad pedagogicznych, których przedmiotem jest broda ucznia Koncewicza, ani bez emocjonującej sceny "golenia typa" na poddaszu podejrzanej kamienicy.

Wielka szkoda, że w zbiorze Akapitu nie znalazło się miejsce dla Białej Nogi i Nikodema. Zastępują je dwa opowiadania kolonijne (Wielka heca i Trzynasty występek), króciutkie Czy będziesz moim tatą?, harcersko-detektywistyczny Fałszywy trop, niekłajski Spisek słabych, Ta zdradziecka Julita Wynos z Tomkiem Żabnym oraz zamykający zbiorek melancholijny i przenikliwy Równy chłopak i Rezus.

Nie kryję, że do twórczości Niziurskiego mam silny stosunek emocjonalny, jako że w podstawówkowych czasach czytałem go na okrągło. Sentyment zrobił swoje — w trakcie lektury zbiorku największą frajdę sprawiały mi teksty, które już znałem. Pozostałe cztery wydały się średnie, jeśli nie słabe. Chciałbym jednak stanowczo sprzeciwić się poglądowi, jakoby proza Niziurskiego miała się "starzeć". Nic podobnego. Opowiadania i powieści kawalera Orderu Uśmiechu są wręcz aczasowe, gdyż autor poświęcał zawsze minimalną ilość miejsca opisom tła, skupiając się na szkolnych układach, klasowych sytuacjach i uczniowskich problemach. Jasne, nie ma tu ajfonów i Neostrady, są za to wzmianki o jedenastoletniej szkole koedukacyjnej i mieszkaniu zagęszczonym profesora Rzezińskiego. Mimo tego anachroniczność jest niemalże niewidoczna. Nie da się też narzekać na wolne tempo, ponieważ fabuła wartko zasuwa naprzód niesiona dynamicznymi, nierzadko odrobinę surrealistycznymi dialogami (z charakterystycznym dla Niziurskiego efektem "chóru greckiego").

A może jednak jestem naiwny? Może w epoce zakładania nauczycielom koszy na śmieci na głowy i kultu Tibii szkoła Niziurskiego jest już tylko śmiesznym przeżytkiem?

★★★☆☆☆

__________

Stosunkowo niska ocena spowodowana jest uśrednieniem ocen cząstkowych. Jako że opowiadań jest tylko osiem, dwa słabe (Czy będziesz moim tatą? i Fałszywy trop) mocno zaniżają notę końcową.

(368) An Introduction to Contemporary Epistemology

Słownikowa definicja głosi, że epistemologia vel teoria poznania to "dział filozofii traktujący o przedmiocie, treści, procesach, sposobach, granicach i kryteriach ludzkiego poznania". Brzmi to tyleż mądrze, co ogólnie. Gdzie na przykład biegnie granica pomiędzy epistemologią a psychologią? Jak odróżnić zmagania teoriopoznawcze od dociekań typowych dla nauk kognitywnych? Można tu powoływać się na kryteria metodologiczne, można też po prostu przyjąć — i wiele w tym będzie słuszności — że linie demarkacyjne są nieostre. Ale można także uprościć definicję, tak jak czyni to Jonathan Dancy w drugim zdaniu Wprowadzenia do współczesnej epistemologii: Epistemologia to studium wiedzy (w najbardziej ogólnym tego słowa znaczeniu) i studium usprawiedliwiania przekonań.

(173) Wiedźmin z Wielkiego Kijowa

Nie lubię takich sytuacji. Na szczęście zdarzają się bardzo rzadko. Czytam oto książkę, wydaje mi się świetna. Odstawiam ją na honorową półkę. Wracam do niej po latach i... zonk. Owszem, pewne elementy nadal wydają się warte pochwalenia, ale summa summarum lektura sprawia wrażenie średniej, jeśli nie kiepskiej. I co począć z tym fantem? Uznać, że pomyliłem się wtedy, bo byłem nieopierzonym czytelnikiem? A może właśnie teraz podchodzę do książki zbyt surowo? A może powinienem odczekać następnych pięć lat, przeczytać po raz trzeci i wydać ostateczny werdykt?

Przedmiot czytelniczo-sędziowskiej rozterki nosi tytuł Wiedźmin z Wielkiego Kijowa i wyszedł spod pióra Władimira Wasiljewa. Zbieżność tytułów bynajmniej nie jest przypadkowa. Rosyjski pisarz nie ukrywał, że zainspirowała go postać nadwiślańskiego wiedźmina, a sam Sapkowski udzielił rzekomo błogosławieństwa koledze zza Buga. Wspólnym mianownikiem obu fabuł jest jednak tylko profesja i imię głównych bohaterów. Wiedźmin Wasiljewa również nazywa się Geralt i również trudni się zabijaniem potworów za pieniądze (tudzież inne dobra). Od rivskiego pierwowzoru różni go natomiast charakter, natura obiektów fachowego zainteresowania oraz świat przedstawiony.

Wiedźmin z Wielkiego Kijowa współczucie i sympatię okazuje dużo rzadziej niż Geralt Sapkowskiego, który, jak wiadomo, na zimnego drania tylko się zgrywał, a tak naprawdę serce miał miękkie. Wiedźmin z Wielkiego Kijowa nie poluje na potwory organiczne, lecz na maszyny — ożywione, zbuntowane, krwiożercze. Wiedźminowi z Wielkiego Kijowa przyszło bowiem żyć nie pomiędzy Smoczymi Górami a Nilfgaardem, lecz w magiczno-industrialnym (ale nie steampunkowym!) świecie z domieszką post-apo. Właśnie świat stanowi o największej sile opowiadań Wasiljewa. Wiele osób pewnie by się ze mną nie zgodziło; nie ulega wątpliwości, że pisarz opisał swoje uniwersum bardzo zgrzebnie. Jednakże owe skrawki da się, przy odrobinie wysiłku, zszyć w przemawiającą do wyobraźni krainę przyszłości. Przyszłości, w której między miastami-państwami rozciągają się nieprzyjazne pustkowia. Przyszłości, w której z ludzkimi osiedlami sąsiadują wielkie, wyludnione parki, niezbadane kompleksy garażowe i gigantyczne, opustoszałe tereny fabryczne. Przyszłości, w której wszystkie (?) maszyny posiadają ograniczoną inteligencję, samoświadomość i wolę, ale nie wszystkie są gotowe podporządkować się ludziom (i innym humanoidalnym rasom).

Brzmi to fascynująco, ale podkreślam, że Wasiljew niczego nam nie ułatwia, że wiele rzeczy czytelnik musi dopowiadać i rekonstruować sobie sam. Poza tym poszczególne opowiadania, choć oparte na całkiem dobrych pomysłach, są fabularnie rozwleczone. W wielu miejscach szwankuje także styl, aczkolwiek niektóre sformułowania Wasiljewa są nadzwyczaj plastyczne ("Różowy blask światła padał na zalegający wszędzie pył i wydawało się, że nie jest to kurz i błoto, a zwiędłe i opadłe jak jesienne liście marzenia mieszkańców Terytorium o lepszym życiu. Krasnoludzkie buciory wiedźmina odbijały na tych marzeniach pieczęcie protektorów.").

Więc jaki jest w końcu ten wiedźmin Wasiljewa? Wielki? Czy tylko kijowy? Nad opinię Borysa-2005 przedłożę chyba opinię Borysa-2010 i będę skłaniał się niestety ku drugiej opcji. Jednak w kategoriach "inspirujący setting" oraz "oryginalne nawiązanie do 'Sagi o wiedźminie' Sapkowskiego" Wiedźminowi z Wielkiego Kijowa należy się z pewnością dodatkowa gwiazdka.

★★★☆☆☆

(369) Doktor Żywago

Nigdy nie czytałem żadnej książki równie długo co Doktora Żywago. Zacząłem w styczniu, skończyłem w sierpniu, przeplatając lekturę innymi tytułami. I to wcale nie dlatego, by móc się powieścią Pasternaka jak najdłużej nacieszyć. Wprost przeciwnie: W pewnym momencie lektura zaczęła przypominać zesłanie na Sybir.

Pozwolę sobie postawić pewną tezę: Komuniści prześladowali autora nie za antysowieckie poglądy, ale za napisanie przeraźliwie nudnej powieści. Znawcy poślą mnie do stu Stalinów, zakrzykną zgodnym chórem, że Doktor Żywago nie ma prawa być nudny, że to powieść-rzeka rozgrywająca się na przestrzeni trzech pierwszych dekad XX wieku; że mój imiennik z rozmachem ukazał tu, poprzez pryzmat powikłanych losów bohaterów pierwszo- i drugoplanowych, dzieje wielkich przemian ustrojowych w Rosji; że bezpardonowej krytyce poddany został totalitarny system; że tragedię komunizmu opromienia we wzruszający sposób nieszczęśliwa miłość doktora Jurija Żywagi i Larissy Antipowej.

Tyle tylko, że:

Po pierwyje, powieści-rzece przydałaby się fabuła-rzeka, taka meandrująca, raz to przyspieszająca, raz zwalniająca swój bieg, z różnorodnymi krajobrazami rozpościerającymi się po obu brzegach, z niespodziewanymi wodospadami, wąwozami i zakolami. Doktor Żywago swoim tempem przypomina natomiast rozpisany na przeszło sześćset stron wstęp do powieści właściwej.

Po wtaroje, losy bohaterów są niemiłosiernie rozmemłane. Używam tu tego określenia w technicznym znaczeniu: doktor Żywago wędruje sobie z miejsca na miejsce i przeżywa mało wzruszające dramaty życiowe, pozostałe postacie są mu nieciekawym tłem, a wszystko rozgrywa się w nudnie oddanych realiach historycznych. Jasne, można by rzec, że Pasternakowi chodziło o pokazanie, jak to losy jednostek wirują niczym puch marny w podmuchach Historii. A Historia powinna być przede wszystkim sroga i nieubłagana, fascynująca już być nie musi! Dobra, dobra. Odsyłam do powyższego punktu. Zresztą, Doktor Żywago to powieść, beletrystyka, literatura piękna. Noblesse oblige. Skoro pierwsza lepsza książka historyczna ciekawiej opowiadałaby o tamtym okresie dziejów Matki Rusi, coś nie tak być musi.

Po tretie, krytyka totalitarnego systemu polega u Pasternaka na tym, że Jurij Żywago od czasu do czasu przystaje i wygłasza wewnętrzne lub werbalne monologi potępiające nowy porządek. Monologi, zaznaczmy, w których retoryczną werwę zastąpiła ziewogenna zaduma. Zdarza się też, że dwóch bohaterów wymienia się poglądami na tematy historyczno-polityczne. Dialogi zstępują wtedy w tak niewyobrażalną sztuczność, że z miejsca należałoby nagrodzić je Złotą Maliną. Jeżeli wszyscy dysydenci potępiali komunizm z pasternakową erudycją, nic dziwnego, że świat musiał czekać aż do Gorbaczowa na upadek systemu.

Po czwiortyje, słynny romans Żywagi z Antipową to kpina z romansu. Wątek miłosny nie budzi w czytelniku żadnych emocji. Wielkiemu uczucia doktora do Lary sprawiedliwość oddała dopiero ekranizacja Davida Leana. Omar Sharif i Julie Christie dawali radę, ich papierowe pierwowzory są tylko papierowe.

Czy w Doktorze Żywagi idzie znaleźć jakieś zalety? Tak. Jedną. Opisy przyrody. Zwięzłe, ale trafiające do wyobraźni ślicznymi, żywymi metaforami. Widać, że Pasternak był przede wszystkim poetą.

Widać, że poeci nie powinni pisać powieści historycznych.

★★☆☆☆☆

(365) De anima

Ekwiwokacja zagraża znaczeniu na każdym kroku. Należy o tym pamiętać sięgając po jeden z najważniejszych arystotelesowskich traktatów, De anima. Polskie i angielskie tłumaczenia tytułu — O duszy, On the Soul — przywołują na myśl szereg konkretnych, aczkolwiek całkowicie niewłaściwych skojarzeń: dusza chrześcijańska, ucieleśniony duch, kartezjańska res cogita. Tymczasem Arystoteles odcinał się przecież od nauk swojego nauczyciela, nie rozwijał platońskiej teorii o nieśmiertelnej duszy uwięzionej w ciele i pragnącej wyrwać się do świata idei. Jego "anima" to nie "dusza" pojmowana jako odrębny twór ontologiczny, ale "siła życiowa", "zasada życia"; entelechiczna próba zrozumienia zjawiska życia przy pomocy metafizyki formy i materii.

Czym więc jest dusza według Arystotelesa? Proste: To pierwsza aktualność naturalnego ciała, które jest potencjalnie żywe. W tym pojedynczym, niewinnym zdaniu znajdziemy nie tylko fundament arystotelesowskiej teorii, która bardzo sprawnie (jak na swoje czasy) wyjaśniała w spójny sposób charakterystyczne cechy organizmów żywych, ale także zalążek nowoczesnych nauk biologicznych i psychologicznych. Arystoteles może i nie wiedział nic o genetycznych mechanizmach dziedziczenia i o neurologicznych detalach procesów kognitywnych, ale to on jako pierwszy wziął się systematycznie za bary z zagadnieniami fizjologii, począwszy od odżywiania się i wzrostu, poprzez ruch i percepcję, a na myśleniu skończywszy. Poszczególne nieintelektualne funkcje zostały wnikliwie opisane w drugiej księdze, którą otwiera słynna definicja. W pierwszej księdze filozof dokonał natomiast krytycznego przeglądu wcześniejszych teorii duszy (jak się okazuje, było ich sporo). Traktat zamykają rozważania, momentami mocno abstrakcyjne, dotyczące duszy racjonalnej, a więc natury myślenia oraz wyobraźni. Warto zauważyć, że Arystoteles prawie w ogóle nie dotyka problemu samoświadomości. W starożytności nie cieszyło się ono bowiem zainteresowaniem uczonych. Na filozoficznych salonach wypromuje je dopiero Kartezjusz, za bez mała dwa tysiące lat.

Owszem, w De anima natrafimy na wiele mglistych, czasem wręcz, bądźmy szczerzy, bełkotliwych fragmentów (np. wyjaśnienie dlaczego nie może być więcej niż pięć zmysłów). Pamiętajmy jednak, że wszystkie ocalałe dzieła Arystotelesa są ezoteryczne, tzn. mają charakter notatek pisanych z myślą o wąskiej grupie odbiorców, a może nawet o samym tylko autorze, który podpierał się nimi w trakcie wykładów w Liceum. Traktaty egzoteryczne, popularne, tworzone dla szerszej publiczności, odznaczały się rzekomo znakomitą, nomen omen, formą (Cyceron porównywał styl pisarski Arystotelsa do "rzeki złota"), lecz niestety żadne z nich nie przetrwał do czasów nowożytnych.

Jednakże, jeżeli pominiemy nadmiernie zamotane podrozdziały (które są zresztą w mniejszości) oraz kilka ewidentnie błędnych stwierdzeń, okaże się, że w De anima da się wciąż odnaleźć mnóstwo inspirującej treści. W jej przetrawieniu nieocenioną pomoc stanowią bogate objaśnienia Hugh Lawsona-Tancreda, które zwiększają objętość Penguinowskiego wydania aż dwukrotnie. Okazuje się, że lektura klasyków filozofii to nader wdzięczne ćwiczenie umysłowe, jeśli tylko mamy do czynienia z dobrym przekładem opatrzonym wyczerpującym wstępem i pomocnymi przypisami. Na deser dostajemy jeszcze słowniczek: Pathos — właściwość bierna; epithumia — nieracjonalne pożądanie; orexis — pożądanie, racjonalne albo nie; ergon — funkcja; chorismos — oddzielenie. Nie wytrzymałem i przepisałem do notesu, żeby poprzez kinesis wzbogacić swoją episteme.

Linki:

Polskie tłumaczenie Kazimierza Leśniaka z przypisami [PDF]

Angielskie tłumaczene J. A. Smitha bez przypisów [HTML]

Bryk po angielsku

O psychologii arystotelesowskiej w SEP

O starożytnych teoriach duszy w SEP